دکتر سعید ممتازی*، روان‌درمانگر، مشاور و هنردرمانگر – ونکوور
ویپ (vape) یا سیگار الکترونیکی ابزاری است برای مصرف دخانیات که در سال‌های اخیر با کاهش استقبال از سیگار در بین نوجوانان، از سوی شرکت‌های سودجوی بین‌المللی رواج پیدا کرده است. این ابزار کوچک الکترونیکی با باتری کار می‌کند و افراد از آن برای استنشاق آئروسل حاصل از مایع درون آن استفاده می‌کنند. این مایع معمولاً حاوی نیکوتین، طعم‌دهنده‌ها و مواد شیمیایی دیگر است. ویپ ممکن است شبیه سیگارهای معمولی، پیپ یا حتی اشیائی مانند خودکار یا حتی حافظه‌‌های فلشِ یواس‌بی یا به‌شکل‌های متفاوت و جذاب دیگر باشد. با وجود طراحی و ظاهر متفاوت، این دستگاه‌ها عموماً به‌صورت مشابهی عمل می‌کنند و از اجزای مشابهی ساخته شده‌اند. در حال حاضر بیش از ۴۶۰ برند مختلف سیگار الکترونیکی در بازار وجود دارد. شرکت‌های بزرگ تولیدکنندهٔ سیگار از راه‌های گوناگون شرکت‌های تولیدکنندهٔ ویپ و مایع آن را ایجاد و اداره می‌کنند.
ویپ چگونه کار می‌کند؟
بیشتر ویپ‌ها یا همان سیگارهای الکترونیکی از چهار بخش تشکیل شده‌اند که شامل موارد زیرند:
▪ کارتریج یا مخزن یا پاد که محلول موسوم به e-liquid یا e-juice در آن قرار داده می‌شود. محلولی که حاوی مقادیر متفاوتی از نیکوتین، طعم‌دهنده‌ها و مواد شیمیایی دیگر است.
▪ عنصر گرمایشی (atomizer)
▪ منبع انرژی (معمولاً باتری)
▪ بخش دهانی
در بسیاری از سیگارهای الکترونیکی، با هر پُک، دستگاه گرمایشی با باتری فعال می‌شود و مایع موجود در کارتریج را تبخیر می‌کند. سپس فرد آئروسل یا بخار حاصل را استنشاق می‌کند، که به آن ویپینگ یا همان ویپ‌کشیدن گفته می‌شود.
ویپ‌کشیدن در میان نوجوانان
ویپ در بین نوجوانان محبوب شده و اکنون به رایج‌ترین شکل استفاده از نیکوتین در میان نوجوانان آمریکا و کانادا تبدیل شده است. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که بسیاری از نوجوانان حتی نمی‌دانند که کارتریج‌های ویپ حاوی نیکوتین‌اند و تصور می‌کنند که پادها فقط طعم‌دهنده دارند. دسترسی آسان به این دستگاه‌ها، تبلیغات فریبنده، حتی تبلیغات رادیویی در ونکوور، ظاهر متفاوت، شیک و جذاب، طعم‌های مختلفِ مایعات ویپ و باور به اینکه ویپ کمتر از سیگار برای سلامتی مضر است، آن را برای این گروه سنی جذاب کرده است. علاوه بر این، ویپ به‌راحتی از دید معلمان و والدین پنهان می‌ماند، زیرا مانند سیگار بوی بدی از خود به جا نمی‌گذارد و اغلب به‌شکل فلش درایو در میز و کشوی نوجوانان نادیده گرفته می‌شود.
ویپ و سیگار
علاوه بر بسیاری از اثرات شناخته‌شده و ناشناخته بر سلامت، شواهد اولیه نشان می‌دهد که ویپینگ ممکن است به‌عنوان پیش‌درآمدی برای نوجوانان عمل کند که پس از آن به استفاده از سایر دخانیات مانند سیگار که عامل مهم بیماری و مرگ زودرس است، روی بیاورند. یک مطالعه نشان داده که دانش‌آموزانی که تا سال نهم از سیگارهای الکترونیکی استفاده کرده بودند، بیشتر از دیگران احتمال داشت که طی یک سال آینده سیگار و دیگر محصولات دخانی را استفاده کنند. این مطالعه و نیز تحقیقات دیگر نشان می‌دهد که نوجوانانی که از سیگارهای الکترونیکی استفاده می‌کنند، در آینده در معرض خطر بیشتری برای سیگارکشیدن‌اند. در واقع ویپینگ ممکن است واقعاً باعث تشویق به سیگارکشیدن در نوجوانان شود.
برخی به‌اشتباه ویپ را راه‌حلی برای ترک سیگار تلقی کرده‌اند. در یک پژوهش دیگر از ٨٠٠ نفری که گفته بودند برای ترک سیگار ویپ می‌کشند، یک سال بعد تنها ٩ درصد از آن‌ها گزارش دادند که سیگار را ترک کرده‌اند.
تأثیر ویپ بر مغز چگونه است؟
نیکوتین موجود در مایعات ویپ به‌سرعت از شش‌ها جذب شده و وارد جریان خون می‌شود. هنگامی که فرد سیگار الکترونیکی یا ویپ می‌کشد، نیکوتین پس از ورود به خون، غدد فوق‌کلیوی را تحریک می‌کند تا هورمون اپی‌نفرین (آدرنالین) را ترشح کنند. اپی‌نفرین سیستم عصبی مرکزی را تحریک کرده و فشار خون، تنفس و ضربان قلب را افزایش می‌دهد. مانند اکثر مواد اعتیادآور، نیکوتین موجود در مایع ویپ مدار پاداش مغز را فعال کرده و همچنین سطح یک پیام‌رسان شیمیایی به‌نام دوپامین را در مغز افزایش می‌دهد که رفتارهای پاداش‌دهنده را تقویت می‌کند. لذت ایجادشده از طریق تعامل نیکوتین با مدار پاداش باعث می‌شود با وجود اینکه خطرات جدی برای سلامتی و رفاه آن‌ها، ایجاد خواهد شد، افراد دوباره و دوباره نیکوتین را از طریق کشیدن ویپ دریافت کنند.
آمار کانادا
در کانادا درحالی‌که شیوع مصرف سیگار در دو دههٔ گذشته رو به کاهش بوده، شیوع استفاده از ویپ در میان نوجوانان و جوانان، رو به افزایش بوده است. در سال ۲۰۲۲، ٢٠ درصد از جوانانِ ۲۰ تا ۲۴ ساله گزارش دادند که حداقل یک‌بار در ۳۰ روز گذشته ویپ کشیده‌اند، درحالی‌که این رقم در سال ۲۰۱۹، ١۵ درصد، و در سال ۲۰۲۱، ١٧ درصد بوده است.
همچنین ۳۰ درصد از نوجوانان ۱۵ تا ۱۹ ساله و تقریباً نیمی (۴۸ درصد) از جوانان ۲۰ تا ۲۴ ساله گزارش داده‌اند که در طول عمر خود ویپ کشیده‌اند. در مقایسه، ۱۰ درصد از نوجوانان و ۲۷ درصد از جوانان، تجربهٔ کشیدن سیگار را داشته‌اند. بزرگسالان ۲۵ ساله و بالاتر به‌مراتب کمتر احتمال داشت که ویپینگ را امتحان کرده باشند (۱۵ درصد).
جوان‌ترهای کانادایی بیشتر احتمال داشت که در ۳۰ روز گذشته ویپ کشیده باشند (۱۴ درصد از نوجوانان ۱۵ تا ۱۹ ساله و ۱۸ درصد از افراد ۲۰ تا ۲۴ ساله) در مقایسه با ۴ درصد از کانادایی‌های ۲۵ ساله و بالاتر.
در جمعیت عمومی، ۶ درصد از کانادایی‌های ۱۵ ساله و بالاتر در ۳۰ روز گذشته ویپ کشیده‌اند. این رقم در مردان ٧ درصد و در زنان ۵ درصد بوده است. در کانادا ۳ درصد از مردان و ۲ درصد از زنان روزانه ویپ می‌کشند.
نکتهٔ جالب اینکه با وجود قانون محدودیت سنی فروش و ارائهٔ دخانیات ازجمله ویپ، ۵۵ درصد از نوجوانان دبیرستانی تهیهٔ ویپ را کاری بسیار آسان می‌دانسته‌اند. دلیل اصلی ویپ‌کشیدن در ۳۱ درصد از نوجوانان ۱۵ تا ۱۹ ساله و ۳۳ درصد از افراد ۲۰ تا ۲۴ ساله، کاهش استرس عنوان شده است.
وظایف والدین
پدران و مادران برای پیشگیری از روی‌آوردن نوجوانان به مصرف دخانیات ازجمله ویپ لازم است علاوه بر داشتن رابطهٔ خوب و صمیمانه با فرزندان نوجوان، و نظارت بر دوستان آنان، از امور زندگی آنان آگاه باشند. لازم است والدین با کسب اطلاعات کافی در مورد ویپ، به‌بهانه‌های مختلف و در فرصت‌های مناسب در مورد اهمیت زندگی سالم و ضررهای دخانیات ازجمله ویپ با آنان گفت‌و‌گو کنند و برای صحبت‌های آنان هم شنونده‌های خوبی باشند.
*عضو ارشد انجمن مشاوران درمانگر کانادا، دکترای تخصصی از ایران، فلوشیپ و گواهینامهٔ مشاوره از دانشگاه UCLA، گواهینامهٔ مصاحبهٔ انگیزشی و Award of Achievement از دانشگاه UBC
